محمدحسین اخوان طبسی

دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تربیت مدرس، ایران، تهران (نویسنده مسئول)

mhat.isu@gmail.com

روح‌الله داوری

دانشجوی دکتری تفسیر تطبیقی، دانشگاه قم، ایران، قم

Rdavari68@gmail.com

چکیده

«قسط» که یکی از مفاهیم کلیدی در قرآن کریم، ناظر به انگاره «عدالت» است، می‌تواند در حوزه‌های مختلف علوم انسانی نظیر علوم سیاسی، اقتصاد، حقوق و مطالعات اجتماعی، کانون توجه قرار گیرد. گرچه عالمان مسلمان - و از جمله لغت‌شناسان- درباره این مفهوم مطالعه کرده و در نهایت مؤلفه‌های معنایی «عدالت» و «سهم و نصیب» را برای آن برشمرده‌اند، اما ازآنجاکه مفهوم «عدالت»، خود تیرگی معنایی دارد و مؤلفه‌هایش روشن نیستند، همچنان جای یک مطالعه معناشناختی درباره این مفهوم کلیدی قرآنی حس می‌شود. نگارنده در این مقاله قصد دارد با بهره‌گیری از مکاتب و نظریات مختلف در حوزه معناشناسی، نظیر روابط همنشینی، حوزه‌های معنایی و مؤلفه‌های معنایی و نیز استفاده از روش‎های متنوع زبان‌شناسی تاریخی مانند ریشه‌شناسی، گونه‌شناسی و مطالعات زبان‌های سامی، تحلیلی معناشناختی از واژه قرآنی «قسط» ارائه دهد. در قدم اول مؤلفه‌های معنایی واژه «قسط» بر اساس ریشه‌شناسی این واژه کشف می‌شوند. در قدم بعد نیز با استخراج حوزه‌های معنایی کاربرد قسط در قرآن کریم، حضور این مؤلفه‌های معنایی در بافت کاربرد آیات سنجیده خواهد شد. نتیجه آنکه «قسط» دارای مؤلفه‌های معنایی «قانون»، «حق و نصیب» و «حق و راستی» است و در قرآن کریم، در حوزه‌های احکام حقوقی، احکام قضایی، احکام معاملات اقتصادی و عدالت در کنش‌های اجتماعی به کار رفته است.

کلیدواژگان: قسط، عدالت، ریشه‌ شناسی، معناشناسی، مؤلفه‌ های معنایی، علوم انسانی قرآن‌ بنیان.

منابع

1. قرآن کریم.
2. نهج‌البلاغه (۱۴۱۴ق). به کوشش صبحی صالح. قم: انتشارات هجرت.
3. ابن العربی، محمد بن عبدالله (بی‎تا). احکام القرآن، بی‎جا: بی‎نا.
4. ابن انباری، ابوبکر محمد بن قاسم (۱۴۰۷ق). الأضداد. به کوشش محمد ابراهیم. بیروت: المکتبه العصریه.
5. ابن‎بابویه، محمد بن علی (۱۳۶۲). الخصال. قم: انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه.
6. ابن درید، محمد بن حسن (۱۹۸۸). جمهره اللغه. بیروت: دار العلم للملایین.
7. ابن سکیت (۱۹۱۳م). الأضداد. در: مجموعه ثلاثه کتب فی الأضداد للأصمعی وللسجستانی ولابن السکیت ویلیها ذیل فی الأضداد للصغانی. به کوشش آگوست هافنر. بیروت: مطبعه الکاثولیکیه.
8. ابن فارس، احمد (۱۴۰۴ق). معجم مقاییس اللغه. به کوشش عبدالسلام محمد هارون. قم: مکتبه الإعلام الإسلامی.
9. ابن‎منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۴ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
10. ابوحیان آندلسی، محمد بن یوسف (۱۴۲۰ق). البحر المحیط فی التفسیر. بیروت: دار الفکر.
11. اخوان طبسی، محمدحسین، و میرحسینی، یحیی (۱۳۹۵). ریشه‌شناسی تاریخی واژگان و اثر آن بر فهم مفردات قرآن کریم؛ مطالعه موردی ریشه قسط، دو فصلنامه تفسیر و زبان قرآن. ۸٫ ص ۱۱۳-۱۳۲٫
12. برهان تبریزی، محمدحسین بن خلف (۱۳۵۷). برهان قاطع. به کوشش محمد معین. تهران: بی‌نا.
13. بلاذری، احمد بن یحیی (۱۴۱۷ق). أنساب الأشراف. به کوشش سهیل زکار و ریاض زرکلی. بیروت: دارالفکر.
14. پاکتچی، احمد (۱۳۹۰). ریشه‌شناسی واژه قیّوم، مطالعات علوم قرآن و حدیث. ۹٫ ص ۵-۲۶٫
15. پالمر، فرانک ر. (۱۳۶۶). نگاهی تازه به معنا‌شناسی. تهران: نشر مرکز.
16. تفضلی، احمد (۱۳۷۶). تاریخ ادبیات پیش از اسلام. تهران: سخن.
17. جوادی آملی (۱۳۸۹). تسنیم. تحقیق حجج اسلام حسین شفیعی و محمد فراهانی. قم: مرکز نشر اسراء.
18. خلیل بن احمد (۱۴۱۰ق). کتاب العین. قم: هجرت.
19. راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۱۲ق). مفردات الفاظ القرآن. بیروت: دارالقلم.
20. صفوی، کوروش (۱۳۸۷). درآمدی بر معناشناسی. تهران: سوره مهر.
21. طباطبائی، سیدمحمدحسین (۱۴۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
22. طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
23. عبدالرحمان، محمود (بی‌تا). معجم المصطلحات والألفاظ الفقهیه. بی‌جا: بی‌نا.
24. فاضل مقداد، مقداد بن عبدالله (۱۴۱۹ق). کنز العرفان فی فقه القرآن. به کوشش سیدمحمد قاضی. تهران: مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی.
25. مشکور، محمدجواد (۱۳۵۷). فرهنگ تطبیقی عربی با زبان‌های سامی و ایرانی. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.وحید بهبهانی، محمد باقر (۱۴۲۶ق). حاشیه الوافی. قم: مؤسسه العلامه المجدد الوحید البهبهانی.
26. Bartholomae, Christian )1904(. Altiranisches Worterbuch. Strassburg.
27. Brachet, A. (1868). An Etymological Dictionary of the French Language, Translated by G. W. Kitchin, Oxford, Clarendon.
28. Brun, S. J. (1895). Dictionarium Syriaco-Latinum. Beryti Phoeniciorum.
29. Campbell, Lyle (1998). Historical Linguistics: An Introduction. USA: Edinburgh University Press.
30. Costaz, Louis (2002). Dictionarie Syriaque-Francais/Syriac-English Dictionary. Beirut: Dar El-Machreq
31. Derksen, Rick (2008). Etymological Dictionary of the Slavic Inherited lexicon. Brill: Leiden.
32. Gesenius, William (1939). A Hebrew and English Lexicon of the Old Testament. ed. F.A. Brown. London: Oxford.
33. Glare, P.G.W. (1968). Oxford Latin Dictionary. Oxford: Clarendon.
34. Hoftijzer, J. & Jongeling, K. (1995). Dictionary of the North-West Semitic Inscriptions. Leiden: Brill.
35. Horn, Paul (1893). Grundriss der NeuPersischen Etymologie. Strassburg.
36. Jastrow, Marcus (1903). A Dictionary of the Targumim (2 Volume). London: New York.
37. Jeffery, Arthur (1938). The Forign Vocabulary of the Qur’an. Baroda: Oriental Institute.
38. Kluge, Friedrich (1891). An Etymological Dictionary of the German Language. Translated by John Francis Davis. London: George Bell & sons.
39. Leslau, Wolf (1987). Comparative Dictionary of Ge’ez (Class. Ethiopic). Wiesbaden: Harrassowitz.
40. Liddell, H. G.& R. Scott (1996). A Greek-English Lexicon. ed. H.S. Jones & R. McKenzie. Oxford: Clarendon:

(Indexed in: http://stephanus.tlg.uci.edu/lsj/#eid=1&context=lsj)

41. MacKenzie, D. N. (1986). A Concise Pahlavi Dictionary. London: Oxford University Press.
42. Macuch, R. (1963). A Mandaic Dictionary. London: Oxford University Press.
43. O’Leary, De Lacy (1923). Comparative Grammar of the Semitic Languages. London.
44. Marriam-Webster’s Collegiate Dictionary (2003). USA: Marriam-Webster incorporated. 11th ed.
45. Payne Smith, R. (1957). A Compendious Syriac Dictionary. Oxford: Clarendon Press.
46. Pokorny, Julius (1959, 1989). Indogermanisches etymologisches Wörterbuch. Bern: Francke:

(Indexed in: http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/ielex/PokornyMaster-X.html)

47. Skeat, W.W. (1963). An Etymological Dictionary of the English Language. Oxford: Clarendon.