مرتضی شیرودی

استادیار و مدیر مرکز مطالعات علوم سیاسی پژوهشکدۀ علوم اسلامی امام صادق (ع)

چکیده

هجوم ناخواستۀ استعمار به دیار شرقیان، ورود مفاهیم مدرن سیاسی به سرزمین‌های اسلامی و نیز ایران را در پی داشت. از آن زمان، مواجهه بین مفاهیم مدرن سیاسی و سنّت اسلامی به‌طور عام و سنّت شیعی به شکل خاص درگرفت و دامنۀ آن تا به کنون کشیده شده است. در این دورۀ ۱۵۰ساله، مواجهه با مفاهیم مدرن سیاسی از سوی عالمان شیعی هم پی گرفته شد که سید جمال‌الدین اسدآبادی، آیت‌الله محمد حسین نائینی و امام خمینی (ره) برجسته‌ترین آنان به شمار می‌روند. در این راه، سید جمال به تحمیل سنّت اسلامی، نه سنّت شیعی، بر مدرنیسم در بومی‌سازی مفاهیم مدرن سیاسی دست زد. نائینی اندکی فراتر و متفاوت‌تر از او، به رجحان بخشی از مدرنیسم بر سنّت شیعی در بومی‌سازیِ مفاهیم سیاسیِ نوظهور مبادرت ورزید. در دورۀ پس از نائینی، پُرتلاش‌ترین عالِم دینی در مواجهه با مفاهیم مدرن سیاسی، امام خمینی (ره) است که روش ایشان مبتنی بر یکسان پنداشتن مفاهیم مدرن و سنّتی در صورت (شباهت در شکل) و مغایر دانستن آن دو، در سیرت بود؛ اما با این وصف، همچنان چالش‌هایی در راه حل نهایی جدال بین سنّت و مدرنیسم در عرصۀ مفاهیم سیاسی به چشم می‌خورد، از این رو، هم‌اینک با این سؤال مواجه‌ایم که عالمان بعدی چون آیت‌الله خامنه‌ای چه راهی برای پایان‌بخشی به جدال باقی‌مانده در تولید علم بومی در عرصۀ مفاهیم مدرن سیاسی به میان آورده‌اند؟ به نظر می‌رسد پاسخ سؤال مذکور، نظریۀ سنّت معطوف به سنّت شیعی است. مقالۀ حاضر درصدد نشان دادن تصویر و توانایی آن نظریه در عرصۀ بومی‌سازی و در گام بعدی، بومی‌گرایی مفاهیم مدرن سیاسی است.

کلیدواژه‌ها: بومی‌سازی، بوم (بومی) گرایی، سنّت‌گرایی، سنّت شیعی، امام خمینی، مفاهیم (علم) مدرن و سنّتی.

کتاب‌نامه

ادواردز، پل. ۱۳۷۵٫ فلسفه تاریخ پل ادوارز. ترجمه بهزاد سالکی. تهران. پژوهشگاه علوم انسانی.

بابایی، محمد. ۱۳۸۲٫ «امام خمینی (ره) در بستر سنّت و تجدد». بازتاب اندیشه. شماره۳۹٫

البحرانی الاصفهانی، عبدالله. ۱۳۶۳٫ عوالم العلوم والمعارف و الاحوال. قم. بنیاد فرهنگی امام مهدی (عج).

برزگر، ابراهیم. ۱۱/۱۰/۱۳۹۰ (مصاحبه نگارنده با ایشان).

پیرهادی، مجتبی. «استاد در کلام رهبر». ۱۲ اردیبهشت ۱۳۹۲٫ bultannews.ir

حقیقت، صادق. ۱۳۸۵٫ روش‌شناسی علوم سیاسی. قم. دانشگاه مفید.

دهخدا، علی‌اکبر. ۱۳۶۴٫ لغت‌نامۀ دهخدا. زیر نظر محمد معین و سید جعفر شهیدی. ج۸٫ تهران. دانشگاه تهران.

رفعتی، جهانگیر. ۱۳۸۴٫ «سنّت متجدد». زمانه. سال چهارم. شماره۳۱٫

ریکور، پل. ‌۱۳۸۶٫ «رسالت‌ هرمنوتیک». فرهنگ‌، شماره۹٫

سروش، عبدالکریم. ۱۳۸۴٫ «شاخصه‌های سنّت در جامعۀ مسلمین». بازتاب اندیشه. شماره۶۱٫

سعید، ادوارد. ۱۳۸۲٫ شرق‌شناسی. ترجمۀ عبدالرحیم گواهی. تهران. دفتر نشر فرهنگ اسلامی.

شاطبی، ابواسحاق. ۱۹۹۴٫ الموافقات فی اصول الشریعه. ج۱٫ بیروت. دارالمعرفه.

شوانت، توماس. «تفسیرگرایی و هرمنوتیک». ترجمۀ محسن ناصری‌راد. ۹ تیر ۱۳۸۷٫ nasour.ir

شیرودی، مرتضی. ۱۳۸۴٫ «روایت ایرانی از سنّت و تجدد». زمانه. سال چهارم. شماره۳۷٫

ـــــــــــــــ . ۱۳۸۶٫ «چیستی حقیقت در دستگاه معنایی اریک وگلین». فصلنامۀ آینۀ معرفت. شماره۱۳٫

طباطبایی، سیدمحمد حسین. ۱۳۸۲٫ تفسیر المیزان. ج۱۸٫ ترجمه سید محمدباقر موسوی همدانی. قم. دفتر انتشارات اسلامی.

فیرحی، داود. «سنّت و تجدد، دو الگوی معرفت‌شناسی در تحلیل دانش سیاسی مسلمانان». ۲۳/۲/۱۳۸۸٫ Bashgah.net

گنون، رنه. ۱۳۶۱٫ سیطرۀ کمیت و علائم آخر الزمان. ترجمۀ علی محمد کاردان. تهران. نشر دانشگاهی.

ــــــــ . ۱۳۷۲٫ بحران دنیای متجدد. ترجمۀ ضیاءالدین دهشیری. تهران. امیرکبیر.

ــــــــ . ۱۳۷۴٫ «تقابل میان شرق و غرب». ترجمۀ ضیاء‌الدین دهشیری. نامۀ فرهنگ. شماره۱۷٫

گولد، جولیوس و کولب، ویلیام. ۱۳۷۶٫ فرهنگ علوم اجتماعی. تهران. مازیار.

لگنهاوزن، محمد. ۱۳۸۶٫ «نقدی بر آراء و اندیشه‌های سنّت‌گرایان». ترجمۀ منصور نصیری. بازتاب اندیشه. شماره۸۸٫

مجتهد شبستری، محمد. ۱۳۷۹٫ ایمان و آزادی. تهران. طح نو.

مطهری، مرتضی. ۱۳۵۷٫ جهان‌بینی توحیدی. قم. صدرا.

مک اینتایر، السدایر. ۱۳۷۶٫ «نقد و معرفی کدام عدالت؟کدام عقلانیت؟». فصلنامه نقد و نظر. شماره ۱۰ و۱۱٫

نراقی، ملااحمد. ۱۳۷۵٫ عوائد الایام. قم. مرکز النشر المکتبه الاعلام الاسلامی.

نصر، سیدحسین. ۱۳۷۹٫ انسان و طبیعت: بحران معنوی انسان متجدد. ترجمۀ عبدالرحیم گواهی. تهران. نشر فرهنگ اسلامی.

ــــــــــــــــ . «گفتگو با روزنامۀ زمان چاپ ترکیه». ترجمۀ منصوره حسینی و داود وفایی. ۱۹/۱۱/۲۰۰۱٫ Shia_tody.com

ــــــــــــــــ . ۱۳۸۳٫ معرفت و معنویت. ترجمۀ ان‌شاءالله رحمتی. تهران. سهروردی.

ــــــــــــــــ . ۱۳۸۴٫ اسلام و تنگناهای انسان متجدد. تهران. سهروردی.

ــــــــــــــــ . ۱۳۸۵٫ در جست و جوی امر قدسی. ترجمۀ مصطفی شهرآیینی. تهران. نی.

ــــــــــــــــ . ۱۳۸۶٫ دین و نظام طبیعت. ترجمۀ محمد حسن فغفوری. تهران. حکمت.

نوذری، حسینعلی. ۱۳۷۹٫ پُست مدرنیته و پُست مدرنیسم. تهران. نقش جهان.

Humphrey, Nicholas. 1993. History of the Mind. London. Chatto and Windus.