مطالعه تطبیقی اندیشه‌های شیخ اشراق و معماری شیوه اصفهانی
دکتر محمدباقر خسروی،
استادیار گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهر ری،
مهندس معین آقاییمهر،
کارشناس ارشد معماری، گروه معماری دانشگاه آزاد اسلامی واحد کرمانشاه
محمد خیاط زنجانی،
دانشجوی دکترای حکمت متعالیه، ﭘﮋﻭﻫﺸﮕﺎﻩ ﻋﻠﻮﻡ ﺍﻧﺴﺎﻧﻲ ﻭ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎﺕ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ
چکیده
اندیشه‌های شیخ اشراق در راستای احیای فلسفه اسلامی در جهان اسلام از جایگاه والایی برخوردار است. این اندیشهها در عصر صفوی، به‌خصوص تحت‌تأثیر اندیشه‌های علمی ملاصدرا و دیگر اندیشمندان اسلامی در بخشهای مختلف رواج یافت؛ بهگونهای که بیش از هر زمان دیگر به مقولهای مهم و تأثیرگذار در جهان اسلام تبدیل شد. ازآنجاکه معماری، تجلّی اندیشهها و روحیه معماران و اندیشمندان هر دوره تاریخی است، میتوان انتظار داشت که اندیشه‌های نظری آن دوران در ساحت معماری نیز جلوهگر باشد. حال پرسش اصلی پژوهش آن است که آیا معماری شیوه اصفهانی از عرفان سهروردی و اندیشه‌های او متأثّر بوده است؟ و هدف اینکه اگر تناظری وجود داشته، چگونگی آن تشریح و مصادیق آن معرفی شود. در این پژوهش با استفاده از روش تحقیق تفسیری ـ تاریخی به تحلیل نظرات شیخ اشراق و مقایسه تطبیقی آن با آثار معماری مکتب اصفهان می‌پردازیم. سپس با استفاده از تکنیکهای تحلیلی ـ توصیفی تناظرات میان اندیشه‌های سهروردی با ساحت معماری دوره اصفهانی تبیین میشود. روش گردآوری اطلاعات مطالعه کتابخانه‌ای و مراجعه به شواهد، اسناد و مدارک معماری است. نتایج حاصل از پژوهش بیانگر آن است که مکتب معماری اصفهان و شیوه اصفهانی در معماری به‌عنوان یکی از باارزشترین سبک‌های معماری ایرانی تا حد قابل‌توجهی با اندیشه‌های نظری آن دوران به‌خصوص آرای شیخ اشراق متناظر است. تجلّی این امر را میتوان در تجلّیات گوناگون نور در معماری و سلسله‌مراتب نوری، رنگ، اصل وحدت در کثرت و کثرت در وحدت، اصل تجلّی و عالم مثال، گنبدهای افلاکی وغیره مشاهده کرد.
کلیدواژه‌ها: عرفان سهروردی، فلسفه اشراق، وحدت وجود، اصل تجلّی، معماری شیوه اصفهانی.
کتاب‌نامه
قرآن کریم. ۱۳۸۴٫ ترجمه مهدی الهی‌قمشه‌ای. قم. انتشارات مشرقین.
ابراهیمى‌دینانى، غلامحسین. ۱۳۷۹٫ شعاع اندیشه و شهود در فلسفه سهروردى. تهران. انتشارات حکمت. چاپ اول.
اردلان، نادر و بختیار، لاله. ۱۳۸۰٫ حس وحدت، سنت عرفانی در معماری ایرانی. ترجمه حمید شاهرخ. اصفهان. نشر خاک.
استیرلن، هانری. ۱۳۷۷٫ اصفهان تصویر بهشت. تهران. نشر فروزان روز.
اسکارچیا، جیان روبرتو. ۱۳۷۶٫ هنر صفوی، زند، قاجار. ترجمه یعقوب آژند. تهران. نشر مولی.
انصاری، مجتبی و موسوی، هانیه‌السادات و ملایی، معصومه. ۱۳۸۷٫ «بررسی تأثیر عقاید مذهب شیعه بر ارتباطات فضایی مساجد شیعی». فصلنامه علمی پژوهشی شیعه‌شناسی. شماره ۲۳٫ ص ۶٫
بزرگنیا، زهره. ۱۳۸۳٫ معماران ایران از آغاز دوره اسلامی تا پایان دوره قاجار. تهران. انتشارات و تولیدات فرهنگی سازمان میراث فرهنگی کشور.
بلخاری‌قهی، حسن. ۱۳۸۳٫ تأمّلی در مبانی نظری هنر اسلامی؛ قوه خیال و عالم مثال در ذهن و زبان شیخ اشراق. همایش عرفان، اسلام، ایران و انسان معاصر: نکوداشت شیخ شهاب‌الدین سهروردی. تهران. دانشگاه تهران.
ــــــــــــــــ . ۱۳۸۴٫ مبانی عرفانی هنر و معماری اسلامی (دفتر دوم) کیمیای خیال. تهران. انتشارات سوره مهر، حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی.
بورکهارت، تیتوس. ۱۳۶۵٫ هنر اسلامی، زبان و بیان. ترجمه مسعود رجب‌نیا. تهران. نشر سروش.
پوپ، آرتور اپهام. ۱۳۷۳٫ معماری ایران. ترجمه غلامحسین افشار. تهران. انتشارات فرهنگیان.
پیرنیا، محمدکریم. ۱۳۸۳٫ سبک‌شناسی معماری ایرانی. تدوین معماریان، غلامحسین. تهران. انتشارات سروش دانش.
ـــــــــــــــ . ۱۳۸۴٫ آشنایی با معماری اسلامی ایران. تدوین معماریان، غلامحسین. تهران. انتشارات سروش دانش.
جوادی، شهره. ۱۳۸۰٫ «قبه سبز قدیمیترین نمونه کاشیکاری معرق در ایران». فصلنامه علمی پژوهشی هنرهای زیبا. شماره ۷٫
حبیبی، سیدمحسن. ۱۳۸۰٫ از شار تا شهر، تحلیلی تاریخی از مفهوم شهر و سیمای کالبدی آن، تفکر و تأثّر. تهران. انتشارات دانشگاه تهران.
حبیبى، نجفقلى. ۱۳۵۶٫ تصحیح و مقدمه سه رساله (الواح عمادى، کلمهًْ‌التّصوف، لمحات). تهران. فلسفه ایران.
حجت، مهدی. ۱۳۷۶٫ «فضا». مجله رواق. شماره ۱٫
حسن‌زاده‌آملی، حسن. ۱۳۸۲٫ شرح مراتب الطهاره. شرح استاد صمدی‌آملی. قم. انتشارات قم.
خالدغفارى، سیدمحمد. ۱۳۸۰٫ فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ اشراق. تهران. انجمن آثار و مفاخر فرهنگى. چاپ اول.
خامنهای، سیدمحمد. ۱۳۷۹٫ «زندگی، شخصیت و مکتب صدرالمتألهین». فصلنامه علمی پژوهشی خردنامه صدرا. شماره ۲۰٫
راغب‌اصفهانی، حسین ابن محمد. ۱۳۷۵٫ المفردات فی غریب القرآن. تهران. نشر مرتضوی.
روشن، محمد. ۱۳۸۵٫ سه مثنوی معنوی(دفتر اول- دوم- سوم). تهران. فردوس دنیای نو.
سجّادى، سیدجعفر. ۱۳۷۷٫ ترجمه و شرح حکمهًْ‌الاشراق. تهران. انتشارات دانشگاه تهران. چاپ ششم.
شبستری، شیخ محمود. ۱۳۸۱٫ گلشن راز. تهران. نشر اقبال.
فروزانفر، بدیعالزمان (بشرویهای، محمدحسین). ۱۳۶۶٫ احادیث مثنوی. تهران. نشر امیرکبیر.
فریه، ر.دبیلیو. ۱۳۷۴٫ هنرهای ایران. ترجمه پرویز مرزبان. تهران. نشر فرزان.
فکوهی، ناصر. ۱۳۸۹٫ انسانشناسی شهری. تهران. نشر نی.
محمدیانمنصور، صاحب. ۱۳۸۶٫ «سلسله‌مراتب محرمیت در مساجد ایران». فصلنامه علمی پژوهشی هنرهای زیبا، شماره ۲۹٫
مکینژاد، مهدی. ۱۳۸۷٫ تاریخ هنر ایران در دوره اسلامی: تزئینات معماری. تهران. انتشارات سمت.
مهدوینژاد، محمدجواد. ۱۳۸۳٫ «حکمت هنر اسلامی، جستجو در ژرف ساخت‌های معنوی معماری اسلامی ایران». فصلنامه علمی پژوهشی هنرهای زیبا، شماره ۱۹٫
میرمیران، سیدهادی. ۱۳۷۵٫ «میزگرد تخصصی از معماری گذشته چه درسی میتوان گرفت؟». فصلنامه آبادی. شماره ۲۳٫
نصر، سیدحسین. ۱۳۷۲٫ تصحیح و مقدمه مجموعه مصنّفات، ج ۳، (پرتونامه، هیاکل النّور، الواح عمادى فارسى، بستان القلوب، یزدان شناخت سهروردی). تهران. نشر پژوهشگاه. چاپ دوم.
ــــــــــــــ . ۱۳۸۹٫ سه حکیم مسلمان. تهران. انتشارات امیر کبیر. چاپ هفتم.
نقره‌کار، عبدالحمید و حمزه‌نژاد، مهدی و رنجبرکرمانی، علی‌محمد. ۱۳۸۷. درآمدی بر هویت اسلامی در معماری و شهر سازی. تهران. شرکت طرح و نشر پیام سیما: وزارت مسکن و شهرسازی، دفتر معماری و طراحی شهری.
