حمید مهدی‌زاده

دانشجوی دکترای روان‌شناسی جامعه المصطفی العالمیه، ایران، قم.

amirmahdizeh@yahoo.com  

حسن تقیان

دکترای سنجش آموزش دانشگاه تهران و عضو هیئت علمی جامعه المصطفی العالمیه، ایران، قم.

taghian@gmail.com

مسعود آذربایجانی

دانشیار پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، ایران، قم.

mazarbayejani110@yahoo.com

چکیده

پژوهش حاضر با هدف اعتباریابی و رواسازی آزمون جهت‌گیری مذهبی با تکیه بر اسلام در نوجوانان دبیرستانی انجام شد. بدین منظور، نخست روایی محتوایی و صوری آزمون جهت‌گیری مذهبی طی مراحل گوناگون، شامل ارجاع آزمون به کارشناسان دین‌شناس دارای تخصص روان‎شناسی، مشورت با اساتید روان‎سنجی و روش تحقیق و نیز اجرای آزمایشی بررسی شد. پس از حصول اطمینان از اعتبار شکل و محتوای آزمون، آزمون جهت‌گیری مذهبی، اجرا شد. جامعه آماری این پژوهش، دانش‌آموزان دبیرستآنهای شهر قم  (پانزده تا بیست ساله) بودند. ۵۷۸ نفر به روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چند مرحله‌ای انتخاب شدند. ابزار این پژوهش عبارت بود از آزمون جهت‌گیری مذهبی و آزمون سبک زندگی اسلامی. داده‌ها، با روش تحلیل عاملی اکتشافی با شیوه تحلیل مؤلفه‌های اصلی و تحلیل مانوا تحلیل شدند. بررسی روایی محتوایی و صوری به اصلاح دو پرسش و حذف سه پرسش نامتناسب برای نوجوانان انجامید. ضریب آلفای کرونباخ آزمون برابر با ۹۱/۰ به دست آمد. تعداد عوامل در نمونه جمعیت نوجوان دارای چهار عامل است که برخلاف نسخه اصلی و اجراشده در میان بزرگسالان است که مشتمل بر دو عامل بود. این عامل‌ها ۳۴ درصد واریانس جهت‌گیری مذهبی در نوجوانان را تبیین کرد. در نتیجه تحلیل عاملی، چهارده پرسش به عنوان پرسش‌های نامناسب حذف شدند که در مجموع، پرسش‌های پرسشنامه به ۵۳ مورد کاهش یافت. روایی هم‎زمان آزمون جهت‌گیری مذهبی با آزمون سبک زندگی اسلامی نیز از طریق ضریب همبستگی پیرسون، ۷۰۵/۰به دست آمد. با توجه به روایی عاملی، روایی همگرا و پایایی مناسب آزمون جهت‌گیری مذهبی در میان نوجوانان، استفاده از آن در پژوهش‎های مربوط به نوجوانان توصیه می‌گردد.

کلیدواژگان: جهت‌گیری مذهبی، اعتباریابی، رواسازی، سنجش دین‎داری، روان‎شناسی اسلامی.

منابع

1. قرآن کریم.
2. اسپلیکا، برنارد و همکاران (۱۳۹۰). روان‎شناسی دین بر اساس رویکرد تجربی. ترجمه محمد دهقانی. تهران: نشر رشد.
3. اکبری، جابر، و پارسا، کیارش (۱۳۷۹). بررسی طرز تلقی و نگرش جوانان نسبت به دین گزارش مرحله اول. شیراز: گروه پژوهشی علوم رفتاری معاونت پژوهشی جهاد دانشگاهی استان فارس، ارشاد اسلامی فارس.
4. آذربایجانی، مسعود (۱۳۹۳). تهیه و ساخت آزمون جهت‌گیری مذهبی با تکیه بر اسلام. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
5. آذربایجانی، مسعود، و موسوی اصل، سیدمهدی (۱۳۹۵). درآمدی بر روان‎شناسی دین. قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
6. آذربایجانی، مسعود (۱۳۸۰). آزمون جهت‌گیری مذهبی با تکیه بر اسلام. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روان‎شناسی بالینی، پژوهشکده حوزه و دانشگاه.
7. آرین، خدیجه (۱۳۷۸). بررسی رابطه دین‎داری و روان‌درستی ایرانیان مقیم کانادا. پایان‌نامه برای دریافت دکتری روان‎شناسی عمومی، تهران: دانشگاه علامه طباطبایی، دانشکده روان‎شناسی و علوم تربیتی.
8. باقری، خسرو، و همکاران (۱۳۷۸). ساخت و اعتباریابی مقیاس عمل‌سنجی بر اساس دیدگاه اسلامی. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده روان‎شناسی و علوم تربیتی.
9. بهرامی احسان. هادی (۱۳۸۰). «بررسی مقدماتی میزان اعتبار و قابلیت اعتماد مقیاس جهت‌گیری مذهبی». روان‎شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران. ۶ (۱). ۶۷-۹۰٫
10. جان بزرگی، مسعود (۱۳۷۸). بررسی اثربخشی روان‌درمانگری کوتاه‌مدت آموزش خودمهارگری با و بدون جهت‌گیری مذهبی (اسلامی) بر مهار اضطراب و تنیدگی. پایان‌نامه دکتری روان‎شناسی. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
11. خداپناهی، محمدکریم و خوانین‌زاده سریزدی، مرجان (۱۳۷۹). «بررسی نقش ساخت شخصیت در جهت‎گیری مذهبی دانشجویان». روان‎شناسی. ۱۸۵- ۲۰۴٫
12. خدایاری فرد، محمد و همکاران (۱۳۸۸). «آماده‎سازی مقیاس دین‎داری و ارزیابی سطوح دین‎داری اقشار مختلف جامعه ایران (مراکز استان‌ها)». تهران: مؤسسه روان‎شناسی و علوم تربیتی، دانشکده روان‎شناسی و علوم تربیتی دانشگاه تهران.
13. خدایاری فرد، محمد و همکاران (۱۳۷۸). تهیه مقیاس اندازه‌گیری اعتقادات و نگرش مذهبی دانشجویان. گزارش نهایی طرح پژوهش. تهران: دانشگاه صنعتی شریف.
14. خدایاری فرد، محمد و همکاران (۱۳۸۲). «ساخت و هنجاریابی مقیاس دین‎داری در جامعه دانشجویان کشور». همایش مبانی نظری و روان‎سنجی مقیاس‌های دینی. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده روان‎شناسی و علوم تربیتی.
15. رجب‌زاده، احمد (۱۳۷۹). دانشگاه، دین و سیاست. ،سنجش گرایش‌های فکری و فرهنگی دانشجویان. تهران: موسسه‌ی برنامه‌ریزی آموزش عالی
16. سراج‌زاده، حسین (۱۳۷۷). «نگرش‌ها و رفتارهای دینی نوجوانان تهرانی و دلالت‌های آن برای نظریه سکولار». نمایه پژوهش. ۸، ۱۰۵ – ۱۱۸٫
17. شجاعی زند، علیرضا و دیگران (۱۳۸۵). «بررسی وضعیت دین‎داری دانشجویان». فصلنامه مطالعات ملی. ۲۶٫۵۵-۸۰
18. شریفی، طیبه (۱۳۸۱). بررسی رابطه نگرش دینی با سلامت عمومی، افسردگی، اضطراب، پرخاشگری و شکیبایی در دانشجویان دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روان‎شناسی عمومی. اهواز: دانشگاه آزاد اسلامی واحد اهواز، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
19. طالبان، محمدرضا (۱۳۷۸). دین‎داری و بزهکاری در میان جوانان دانش‌آموز. تهران: وزارت آموزش و پرورش.
20. طالبان، محمدرضا (۱۳۷۹). دین‎داری و بزهکاری در میان جوانان دانش‌آموز. تهران: وزارت آموزش و پرورش.
21. طهماسبی‌پور، نجف، و کمانگیری، مرتضی (۱۳۷۵). بررسی ارتباط نگرش مذهبی با میزان اضطراب، افسردگی و سلامت روانی گروهی از بیماران بیمارستان‌های شهدای هفتم تیر. گزارش نهایی طرح پژوهشی. تهران: مجتمع آموزشی، پژوهشی و درمانی رسول اکرم.
22. علوان‌آبادی، سیداحمد (۱۳۵۲). مقایسه‌ای در طرز فکر مذهبی کلاس سوم دبیرستان‌های اسلامی و غیراسلامی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روان‎شناسی. تهران: دانشگاه تهران، دانشکده روان‎شناسی و علوم تربیتی.
23. کاویانی، محمد (۱۳۸۸). طرح نظریه سبک زندگی بر اساس دیدگاه اسلام و ساخت آزمون سبک زندگی اسلامی بررسی ویژگی‌های روان‎سنجی آن. پایان‌نامه دکتری. اصفهان: دانشگاه اصفهان، دانشکده روان‎شناسی و علوم تربیتی.
24. کاویانی، محمد (۱۳۹۲). سبک زندگی اسلامی و ابزار سنجش آن. قم: نشر پژوهشگاه حوزه و دانشگاه. چاپ سوم.
25. گلریز، گلشن (۱۳۵۳). پژوهشی برای تهیه مقیاس نگرش مذهبی و بررسی رابطه بین نگرش مذهبی با سایر بازخوردها و خصوصیات شخصیتی. پایان‌نامه کارشناسی روان‎شناسی، تهران: دانشگاه تهران، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
26. گلزاری، محمود (۱۳۷۸). تهیه ابزارهایی جهت سنجش عمل به باورهای دینی و انواع حیا و بررسی رابطه دین‎داری و حیا با ویژگی‌های شخصیتی و سلامت روان. گزارش نهایی طرح پژوهشی. تهران: دانشگاه علامه طباطبایی.
27. لسلی جی، دانستن (۱۳۸۹). آیین پروتستان. ترجمه عبدالرحیم سلیمانی اردستانی. قم: مؤسسه آموزشی و پژوهش امام خمینی;.
28. محبوبی، رضا (۱۳۹۴). «ساخت مقیاس (بومی) برای سنجش دین‎داری». مدیریت در دانشگاه اسلامی. ۴ (۱).۱۱۷-۱۳۴٫

29. معتقد لاریجانی، محمد (۱۳۸۱). ساخت آزمون باور دینی و هنجاریابی آن برای دانش‌آموزان سال سوم دبیرستان‌های شهر تهران. پایان‌نامه کارشناسی ارشد روان‌سنجی. تهران: دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکز، دانشکده روان‎شناسی و علوم اجتماعی.
30. نیکخواه، هدایت‌الله (۱۳۸۰). سنجش دین‎داری جوانان و عوامل مؤثر بر آن (دانش‌آموزان سال سوم و پیش‌دانشگاهی شیراز). پایان‌نامه کارشناسی ارشد پژوهشگری اجتماعی. تهران: دانشگاه شهید بهشتی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی.
31. هومن، حیدرعلی (۱۳۹۵). شناخت روش علمی در علوم رفتاری. تهران: نشر پارسا.
32. Abu Raiya, Hisham. (2008). Psychological Measures of Islamic religiousness. College of Bowling Green State University in partial fulfillment of the requirements of the degree of DOCTOR OF PHILOSOPHY.
33. Adamson, G., Shevlin, M., Lloyd, N. S. V., & Lewis, C. A. (2000). An integrated approach for assessing reliability and validity: An application of structural equation modeling to the measurement of religiosity. Personality and Individual Differences, 29, 971-979.
34. Allen, R.O. & Spilka, B.  (۱۹۶۷). Committed and consensual religion: A specification of religionprejudice relationships. Journal for the Scientific Study of Religion, 6, 191-206.
35. Allport, G. W. (1937). Personality: A psychological interpretation. New York: Holt.
36. Allport, G., & Ross, J. M. (1967). Personal religious orientation and prejudice. Journal of Personality and Social Psychology, 5, 423-443.
37. Batson, C. D., & Schoenrade, P. (1991a). Measuring religion as quest: 1. Validity concerns. Journal for the Scientific Study of Religion, 30, 416–۴۲۹٫
38. Batson, C. D., & Schoenrade, P. (1991b). Measuring religion as quest: 2. Reliability concerns. Journal for the Scientific Study of Religion, 30, 430–۴۴۷٫
39. Emyr Williams. (2010). “The internal consistency reliability of the New Indices of Religious Orientation  (NIRO) among cathedral worshippers in the United Kingdom. Mental Health, Religion and Culture 13 829–۳۲٫
40. Frankle, V.E (1975). The Unconscious God: psychotheraphy and Theology. New York.
41. Glock, C, & Stark, R.  (۱۹۶۵). Religion and society in Tension. Chicago: Rand McNally.
42. Gorsuch, R. L., & Venable, G. D. (1983). Development of an “Age universal” IE scale. Journal for the Scientific Study of Religion, 22 (2), 181-187.
43. Gorsuch, R. L., & Venable, G. D. (1983). Development of an “Age universal” IE scale. Journal for the Scientific Study of Religion, 22 (2), 181-187.
44. Hoge, D.R. (1972) A Validated Intrinsic Religious Motivation Scale. Journal for the Scientific Study of Religion, 11, 369-376.
45. https://www.amar.org.ir
46. Jackson C. J., Francis L. J. (2004) Are interactions in Gray’s Reinforcement Sensitivity Theory proximal or distal in the prediction of religiosity: a test of the joint subsystems hypothesis. Journal of Personality and Individual Differences 36, 1197-1209.‌
47. Jones, J. W. (1996). Religion and Psychology in Transition, Yale University Press.
48. Leslie J. Francis, Bruce G. Fawcett, Mandy Robbins and Dale Stairs. (2016). The New Indices of Religious Orientation Revised  (NIROR): A Study among Canadian Adolescents Attending a Baptist Youth Mission and Service Event. 7, 56; doi:10.3390/rel7050056.
49. Levin, J.S. (1994) Religion in aging and health: theoretical foandations and methodological frontiers: ASAGE. Pub. Inc.
50. ST, Monson. JQ & Grant. (2001). Measuring Religious Commitment Among Catholics and Protestants: A New Approach, Journal for the Scientific Study of Religion 40  (۴), ۶۷۵-۶۹۰٫
51. Propst, L. R. (1988). Psychotherapy within a religious framework: Spirituality in the emotional healing process. New York: Human Sciences Press.
52. Ryan, R. M., Rigby, S., & King, K. (1993). Two types of religious internalization and their relations to religious orientations and mental health. Journal of Personality and Social Psychology, 65, 586–۵۹۶٫
53. Sahin, A. & Francis, L. J. (2002). Assessing attitude toward Islam among Muslim adolescents: The psychometric properties of the Sahin-Francis scale. Muslim Education Quarterly, 19 (4), 35-47.
54. Sciarra D. T., Gushue G. T. (2003). Race and religion: White racial identity and religious orientation. Journal of Counseling & Development, 81, 473-482.
55. Wood, P., &Kardash, C. (2002).Critical elements in the design and analysis ofstudies of epistemology. In B. K. Hofer & P. R. Pintrich  (Eds.), Personalepistemology: The psychology of beliefs about knowledge  (p. 231-261).Mahwah, NJ: Erlbaum.
56. Wulf, D. M. (1999). Psychology of Religion. NewYork: John wiley.