حسینعلی بای[۱]

[۱]. دانشجوی دکتری حقوق خصوصی. عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.

چکیده

حکومت اسلامی نیز مانند هر حکومت دیگری برای اداره جامعه، رونق اقتصاد، دفاع از مرزها، برقراری امنیت، ترویج معارف دینی و فضایل اخلاقی، مبارزه با انحرافات و کژی‌ها و… نیاز به پشتوانه مالی و منابع بودجه‌ای دارد. انفال، مالیات و عوارض، درآمد اماکن عمومی و دولتی، خراج، خمس و زکات ازجمله منابع مالی حکومت اسلامی است که نقش هریک از آنها در کشورهای مختلف، برحسب شرایط اقلیمی و جغرافیایی می‌تواند مختلف باشد. در کشور ما همانند بسیاری از کشورهای اسلامی دیگر، انفال مهم‌ترین منبع درآمدی حکومت محسوب می‌شود. به همین سبب در این نوشته از بین منابع بودجه‌ای متنوع، به انفال و مصادیق مختلف آن که شامل زمین‌های موات، معادن سطحی و زیر سطحی، جنگل‌ها، نیزارها، کوه‌ها، رودها و دریاها و سواحل آنها، دره‌ها و بیابان‌ها، مراتع، فیء، غنایم جنگ خودسرانه، میراث بدون وارث، اموال مجهول‌المالک و … می‌شود، در حد موضوع‌شناسی و طرح برخی از فروعات مهم و مبتلابه پرداخته خواهد شد.

کلیدواژه‌ها: بیت‌المال، اموال عمومی، انفال.

کتابنامه

آملى، میرزا محمدتقى. ۱۳۸۰ ق. مصباح الهدى فی شرح العروه الوثقى. ۱۲ جلد. تهران. مؤلف. چاپ اول.

ابن اثیر، مبارک بن محمد. بی تا. النهایه. ۵ جلد. جلد ۱٫ قم. مؤسسۀ مطبوعاتى اسماعیلیان. چاپ اول.

ابن ادریس، محمد بن منصور بن احمد. ۱۴۱۰ ق. السرائر. ۳ جلد. قم. انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ دوم.

ابن براج، قاضى عبد العزیز. المهذب. ۱۴۰۶ ق. ۲ جلد. جلد ۲٫ قم. انتشارات جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ اول.

ابن حمزه، محمد بن على. ۱۴۰۸ ق. الوسیله. در یک جلد. قم. کتابخانۀ آیه الله مرعشى نجفى (ره). چاپ اول.

ابن زهره، حمزه بن على حسینى. ۱۴۱۷ ق. غنیه النزوع. در یک جلد. قم. مؤسسۀ امام صادق. چاپ اول.

ابن منظور، جمال‌الدین محمد بن مکرم. ۱۴۱۴ ق. لسان العرب. ۱۵ جلد. جلد ۲٫ بیروت. دار الفکر للطباعه و النشر و التوزیع ـ دار صادر. چاپ سوم.

اصفهانى، سیدابوالحسن. ۱۴۲۲ ق. وسیله النجاه (مع حواشی الإمام الخمینی). در یک جلد. قم. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره. چاپ اول.

امام خمینی، سیدروح‌الله. بی تا. کتاب البیع. ۵ جلد. تهران. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره. تهران. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۳ ق. ولایت فقیه. در یک جلد. تهران. مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سره. چاپ دوازدهم.

ــــــــــــــــــــــ. بی‌تا. تحریر الوسیله. ۲ جلد. قم. مؤسسۀ مطبوعات دار العلم. چاپ اول.

انصارى، مرتضى. ۱۴۱۵ ق. کتاب الخمس. در یک جلد. قم. کنگرۀ جهانى بزرگداشت شیخ انصارى. چاپ اول.

بحر العلوم، محمد بن محمد تقى. ۱۴۰۳ ق. بلغه الفقیه. ۴ جلد. تهران. منشورات مکتبه الصادق. چاپ چهارم.

بروجردى، آقا حسین طباطبایى. ۱۴۲۳ ق. رساله فی الخمس. در یک جلد. قم. مرکز فقهى ائمۀ اطهار علیهم السلام. چاپ اول.

بهجت، محمدتقى. ۱۴۲۳ ق. وسیله النجاه. در یک جلد. قم. انتشارات شفق. چاپ دوم.

ــــــــــــــــ. ۱۴۲۶ ق. جامع المسائل. ۵ جلد. جلد ۵٫ قم. دفتر معظم‌له. چاپ دوم.

تبریزى، جواد بن على. ۱۴۱۶ ق. إرشاد الطالب إلى التعلیق على المکاسب. ۴ جلد. قم. مؤسسۀ اسماعیلیان. چاپ سوم.

ــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۶ ق. منهاج الصالحین. ۲ جلد. قم. مجمع الإمام المهدی (عجل الله تعالى فرجه). چاپ اول.

جوهرى، اسماعیل بن حماد. ۱۴۱۰ ق. الصحاح. ۶ جلد. بیروت. دار العلم للملایین. چاپ اول.

حائری یزدى، مرتضى. ۱۴۱۸ ق. کتاب الخمس. در یک جلد. قم. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ اول.

حر عاملی، محمد بن حسن. ۱۴۰۹ ق. وسائل الشیعه. ۲۹ جلد. قم. مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام. چاپ اول.

حسینى روحانی، سیدصادق. بی‌تا. فقه الصادق علیه السلام. ۲۶ جلد. بی‌نا.

حسینى سیستانی، سیدعلى. بی‌تا. منهاج الصالحین. ۳ جلد. قم. نشر دفتر معظم له در قم.

حلبى، ابن ابى المجد، على بن حسن. ۱۴۱۴ ق. إشاره السبق. در یک جلد. قم. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ اول.

حلبى، ابو الصلاح. ۱۴۰۳ ق. الکافی فی الفقه. در یک جلد. اصفهان. کتابخانۀ عمومى امام امیر المؤمنین علیه السلام. چاپ اول.

حلّى هذلی، یحیى بن سعید. ۱۴۰۵ ق. الجامع للشرائع. در یک جلد. قم. مؤسسه سیدالشهداء العلمیه. چاپ اول.

راغب اصفهانی، حسین بن محمد. ۱۴۱۲ ق. مفردات ألفاظ القرآن. در یک جلد. لبنان ـ سوریه. دار العلم ـ الدار الشامیه. چاپ اول.

سبحانی، جعفر. ۱۳۷۸٫ سیمای اقتصاد اسلامی. قم. انتشارات موسسۀ امام صادق. چاپ اول.

سبزوارى، سیدعبدالأعلى. ۱۴۱۳ ق. مهذّب الأحکام. ۳۰ جلد. قم. مؤسسۀ المنار ـ دفتر مولف. چاپ چهارم.

سلاّر، حمزه بن عبد العزیز. ۱۴۰۴ ق. المراسم العلویه. در یک جلد. قم. منشورات الحرمین. چاپ اول.

شهید اول، محمد بن مکى. ۱۴۱۰ ق. اللمعه الدمشقیه. در یک جلد. بیروت. دار التراث ـ الدار الإسلامیه. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۲ ق. البیان. در یک جلد. قم. محقق. چاپ اول.

شهید ثانی، زین الدین بن على. ۱۴۱۰ ق. الروضه البهیه (المحشّى ـ کلانتر). ۱۰ جلد. قم. کتابفروشى داورى. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۳ ق. مسالک الأفهام. ۱۵ جلد. جلد ۱۵٫ قم. مؤسسه المعارف الإسلامیه. چاپ اول.

شیخ طوسى، محمد بن حسن. ۱۳۸۷ ق. المبسوط فی فقه الإمامیه. ۸ جلد. تهران. المکتبه المرتضویه. چاپ سوم.

ــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۰۰ ق. النهایه. در یک جلد. بیروت. دار الکتاب العربی. چاپ دوم.

ــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۰۷ ق. تهذیب الأحکام. ۱۰ جلد. تهران. دار الکتب الإسلامیه. چاپ چهارم.

شیخ کلینى، محمد بن یعقوب. ۱۴۰۷ ق. الکافی. ۸ جلد. تهران. دار الکتب الإسلامیه. چاپ چهارم.

شیخ مفید، محمّد بن محمد بن نعمان. ۱۴۱۳ ق. المقنعه. در یک جلد. قم. کنگرۀ جهانى هزاره شیخ مفید. چاپ اول.

صاحب بن عباد، کافى الکفاه، اسماعیل بن عباد، المحیط فی اللغه. ۱۴۱۴ ق. المحیط فی اللغه. ۱۰ جلد. جلد۹٫ بیروت. عالم الکتاب. چاپ اول.

صافی گلپایگانی، لطف‌الله. ۱۴۱۶ ق. هدایه العباد. در یک جلد. قم. دار القرآن الکریم. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۷ ق. جامع الأحکام. دو جلد. قم. انتشارات حضرت معصومه سلام الله علیها. چاپ چهارم.

صافی گلپایگانی، على. ۱۴۲۷ ق. ذخیره العقبى. ۱۰ جلد. قم. گنج عرفان. چاپ اول.

صدر، سیدمحمد. ۱۴۲۰ ق. ماوراء الفقه. ۱۰ جلد. بیروت. دار الأضواء للطباعه و النشر و التوزیع. چاپ اول.

طباطبایى، سیدعلى. ۱۴۱۸ ق. ریاض المسائل. ۱۶ جلد. قم. مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام. چاپ اول.

طریحى، فخرالدین. ۱۴۱۸ ق. مجمع البحرین. ۶ جلد. تهران. کتابفروشى مرتضوى. چاپ سوم.

عاملى، محمد بن على موسوى. ۱۴۱۱ ق. مدارک الأحکام. ۸ جلد. بیروت. مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام. چاپ اول.

علامه حلی،‌ حسن بن یوسف. ۱۴۱۰ ق. إرشاد الأذهان. ۲ جلد. قم. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ اول.

ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۲ ق. منتهى المطلب. ۱۵ جلد. مشهد. مجمع البحوث الإسلامیه. چاپ اول.

ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۳ ق. قواعد الأحکام. ۳ جلد. قم. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ اول.

ـــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۲۰ ق. تحریر الأحکام (ط ـ الحدیثه). ۶ جلد. قم. مؤسسۀ امام صادق علیه السلام. چاپ اول.

ـــــــــــــــــــــــــــ . بی تا. تذکره الفقهاء (ط ـ الحدیثه). ۱۴ جلد. قم. مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام. چاپ اول.

فاضل لنکرانى، محمد. ۱۴۲۳ ق. تفصیل الشریعه ـ الخمس و الأنفال. در یک جلد. قم. مرکز فقهى ائمۀ اطهار علیهم السلام. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــ. بی‌‌تا. جامع المسائل. دو جلد. قم. انتشارات امیر قلم. چاپ یازدهم.

فیض کاشانی، محمد محسن. بی‌تا. مفاتیح الشرائع. ۳ جلد. قم. کتابخانۀ آیه الله مرعشى نجفى (رحمه الله علیه). چاپ اول.

فیومی، احمد بن محمد. بی‌تا. المصباح المنیر. در یک جلد. قم. منشورات دار الرضی. چاپ اول. ج ‌۲٫

قرشى، سیدعلی‌اکبر. ۱۴۱۲ ق. قاموس قرآن. ۷ جلد. تهران. دار الکتب الإسلامیه. چاپ ششم.

کاشف الغطاء، جعفر. ۱۴۲۲ ق. کشف الغطاء (ط – الحدیثه). ۴ جلد. قم. دفتر تبلیغات اسلامى حوزه علمیه قم. چاپ اول.

کاشف الغطاء، محمدحسین. بی‌تا. سؤال و جواب. در یک جلد. نجف اشرف. مؤسسه کاشف الغطاء.

کیدرى، محمد بن حسین. ۱۴۱۶ ق. إصباح الشیعه. در یک جلد. قم. مؤسسۀ امام صادق علیه السلام. چاپ اول.

لارى، سیدعبدالحسین. ۱۴۱۸ ق. التعلیقه على المکاسب. در یک جلد. قم. مؤسسه المعارف الإسلامیه. چاپ اول.

مجلسى اول، محمدتقى. ۱۴۱۴ ق. لوامع صاحبقرانى (شرح فقیه). ۸ جلد. قم. مؤسسۀ اسماعیلیان. چاپ دوم.

مجلسی، محمدباقر. ۱۴۰۳ ق. بحار الأنوار. ۱۱۱ جلد. بیروت. دار إحیاء التراث العربی. چاپ دوم.

محقق اردبیلى، احمد بن محمد. ۱۴۱۴ ق. مجمع الفائده و البرهان. ۱۴ جلد. قم. انتشارات جامعۀ مدرسین. چاپ اول.

محقق حلّى، جعفر بن حسن. ۱۴۰۸ ق. شرائع الإسلام. ۴ جلد. قم. مؤسسۀ اسماعیلیان. چاپ دوم.

محقق داماد، سیدمحمد. ۱۴۱۸ ق. کتاب الخمس. در یک جلد. قم. دار الإسراء للنشر. چاپ اول.

محقق کرکی، على بن حسین. ۱۴۰۹ ق. رسائل المحقق الکرکی. ۳ جلد. قم. کتابخانۀ آیه الله مرعشى نجفى (رحمه الله علیه) و دفتر نشر اسلامى. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۳ ق. رساله قاطعه اللجاج.[۱] قم. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــــــــ. ۱۴۱۴ ق. جامع المقاصد. ۱۳ جلد. قم. مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام. چاپ دوم.

مرعشى نجفى، سیدشهاب‌الدین. ۱۴۰۶ ق. منهاج المؤمنین. ۲ جلد. قم. کتابخانۀ آیه الله مرعشى نجفى (رحمه الله علیه). چاپ اول.

مشکینى، میرزا على. ۱۴۱۸ ق. الفقه المأثور. در یک جلد. قم. نشر الهادی. چاپ دوم.

مکارم شیرازى، ناصر. ۱۴۱۶ ق. أنوار الفقاهه ـ کتاب الخمس و الأنفال. در یک جلد. قم. انتشارات مدرسه الإمام علی بن ابی طالب علیه السلام. چاپ اول.

ـــــــــــــــــــ. ۱۴۲۷ ق. استفتائات جدید. ۳ جلد. قم. انتشارات مدرسه امام على بن ابی طالب علیه السلام. چاپ دوم.

ـــــــــــــــــــ. ۱۴۲۷ ق. الفتاوى الجدیده. ۳ جلد. قم. انتشارات مدرسه امام على بن ابی طالب علیه السلام. چاپ دوم.

منتظرى، حسین على. ۱۴۰۹ ق. دراسات فی ولایه الفقیه. ۴ جلد. جلد ۳٫ قم. نشر تفکر. چاپ دوم.

ـــــــــــــــــــ. ۱۴۱۷ ق. نظام الحکم فی الإسلام. در یک جلد. قم. نشر سرایى. چاپ دوم.

ـــــــــــــــــــ. بی‌تا. کتاب الخمس و الأنفال. در یک جلد. قم. دارالفکر. چاپ اول.

موسوى خویى، سیدابوالقاسم. ۱۴۱۸ ق. موسوعه الإمام الخوئی. ۳۳ جلد. قم. مؤسسه إحیاء آثار الإمام الخوئی. چاپ اول.

ــــــــــــــــــــــــــ. بی‌تا. مصباح الفقاهه (المکاسب)، ۷ جلد. بی جا. بی نا.

ــــــــــــــــــــــــــ. بی‌تا. المستند فی شرح العروه الوثقى. ۴ جلد. بی جا. بی نا.

موسوى گلپایگانى، سیدمحمدرضا. ۱۴۱۳ ق. هدایه العباد. ۲ جلد. قم. دار القرآن الکریم. چاپ اول.

مؤمن سبزوارى، محمدباقر. ۱۴۲۷ ق. ذخیره المعاد فی شرح الإرشاد. ۲ جلد. قم. مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام. چاپ اول.

ـــــــــــــــــــــــ. بی تا. کفایه الأحکام. ۲ جلد. اصفهان. انتشارات مهدوى. چاپ اول.

میرزاى قمّى، ابوالقاسم. ۱۴۱۷ ق. غنائم الأیّام. ۶ جلد. قم. انتشارات دفتر تبلیغات اسلامى حوزۀ علمیۀ قم. چاپ اول.

نائینى، میرزا محمد حسین. ۱۴۱۳ ق. المکاسب و البیع. ۲ جلد. قم. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ اول.

نجفى، محمدحسن. ۱۳۱۸ ق. نجاه العباد. در یک جلد. بی جا. بی نا. چاپ اول.

ـــــــــــــــــ. بی‌تا. جواهر الکلام. ۴۳ جلد. بیروت. دار إحیاء التراث العربی. چاپ هفتم.

نراقى، ملا احمد. ۱۴۱۵ ق. مستند الشیعه. ۱۹ جلد، قم. مؤسسۀ آل البیت علیهم السلام. چاپ اول.

ــــــــــــــ. ۱۴۲۵ ق. الحاشیه على الروضه البهیه. در یک جلد. قم. جامعۀ مدرسین حوزۀ علمیۀ قم. چاپ اول.

نورى، محدث، میرزا حسین. ۱۴۰۸ ق. مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل. ۱۸ جلدی. بیروت. مؤسسه آل البیت. چاپ اول.

وحید خراسانى، حسین. ۱۴۲۸ ق. منهاج الصالحین. ۳ جلد. قم. مدرسۀ امام باقر علیه السلام. چاپ پنجم.

هاشمی شاهرودى، سیدمحمود. ۱۴۲۵ ق. کتاب الخمس. دو جلد. قم. مؤسسه دائره‌المعارف فقه اسلامى. چاپ دوم.

همدانى، آقا رضا. ۱۴۱۶ ق. مصباح الفقیه. ۱۴ جلد. قم. مؤسسه الجعفریه لإحیاء التراث و مؤسسه النشر الإسلامی. چاپ اول.

[۱]. این کتاب به صورت رساله است. جامعه مدرسین در سال ۱۴۱۳ ق، این اثر را به همراه سه رسالۀ دیگر از محقق اردبیلی، فاضل قطیفی و فاضل شیبانی در مجموعه‌ای به نام الخراجیات چاپ کرده است.