محمد جواد مهدوی‌نژاد،

دانشیار دانشکدۀ هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس

الهه ایمانی،

دانشجوی دکتری پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس

چکیده

بعد از ظهور اسلام، این دین از نظر اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بر جامعه‌ها تأثیر گذاشت. هنر نیز تحت تأثیر این دین در این جامعه‌ها دچار تغییر و تحولاتی شد و با نام جدید «هنر اسلامی» شناخته شد. هنر اسلامی همان‌گونه که از نام آن برمی‌آید، بعد از ظهور اسلام (در سدۀ هفتم میلادی) در دوره‌های تاریخی مختلف و در مناطق جغرافیایی مختلف ظهور و نشو و نمو کرد. محققان زیادی در مطالعات خود به معرفی این هنر در دوره‌های تاریخی مختلف و ارائۀ تعریفی از آن پرداخته‌اند و با ارائۀ مثال‌هایی تقریباً یکسان، تئوری و تعریف‌های متنوعی در این زمینه ارائه کرده‌اند. مروری بر تجزیه‌ و تحلیل‌های انجام‌شده تاکنون، دربارۀ هنر اسلامی و تعریف چیستی آن از مقدمات تحقق یک برنامۀ عملی برای دستیابی به یک هنر فاخر و متعالی در روزگار معاصر است؛ زیرا که هنر بر جامعه‌ها و انسان‌ها بسیار تأثیرگذار است.

با بررسی دستاوردهای محققان در این زمینه، هشت دیدگاه و گرایش بازشناسی شده است: هنر سرزمین‌های اسلامی، هنر مسلمانان، هنر برگرفته از نصوص دینی، هنر هندسی و انتزاعی، هنر مقدس، هنر با محتوای دینی و هنر اسلامی که شامل همۀ موارد فوق است. این مقاله ضمن تحلیل نظریه‌های ارائه‌شده در زمینۀ هنر اسلامی، با روش استدلال منطقی با استفاده از تکنیک‌های توصیفی ـ تحلیلی به تبیین موفقیت‌ها و عدم موفقیت‌های هر یک از آنها در حوزۀ چیستی هنر اسلامی پرداخته است. دستاوردهای پژوهش نشان‌دهندۀ آن است که هرچند تعریف‌ها و نظریه‌های ارائه‌شده تا حد قابل قبولی توانسته‌اند چیستی هنر اسلامی را به نمایش بگذارند، لیکن تفاوت میان تعریف‌های ارائه‌شده و مفهوم هنر اسلامی جدی است و اغلب آنها از جامعیت و مانعیت لازم برخوردار نیستند.

کلیدواژه‌ها: هنر، هنر اسلامی، محتوای دینی، هنر مقدس.

کتاب‌نامه

قرآن مجید

آزادبخت، مجید. ۱۳۸۷٫ درک عمومی هنر (۲). تهران. کانون فرهنگی آموزش.

اتینگهاوزن، ریچارد و الگ گرابار، ۱۳۸۷٫ هنر و معماری اسلامی. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران. سمت. چاپ اول.

الصایغ، سمیر. ۱۹۸۸٫ الفن الاسلامی. بیروت. دارالمفرقه. (به نقل از دکتر زهره کاظمی)

برند، باربارا. ۱۳۸۳٫ هنر اسلامی. ترجمه مهناز شایسته‌فر. تهران. مؤسسۀ مطالعات هنر اسلامی. چاپ اول.

بورکهارت، تیتوس. ۱۳۶۵٫ هنراسلامی، زبان و بیان. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران. سروش. چاپ اول.

ـــــــــــــــــ. ۱۳۷۶/الف. هنر مقدس. ترجمۀ جلال ستاری. تهران. سروش. چاپ دوم.

ـــــــــــــــــ. ۱۳۷۶/ب. «ارزش‌های جاویدان هنر اسلامی». ترجمۀ حسین نصر. مجموعه مقالات هنر معنوی. تدوین علی تاجدینی. تهران. مطالعات دینی هنر. چاپ اول.

پاکباز، رویین. ۱۳۸۵/الف. دایرهًْ‌المعارف هنر. تهران. فرهنگ معاصر. چاپ پنجم.

ــــــــــــ. ۱۳۸۵/ب. نقاشی ایران: از دیروز تا امروز. تهران. زرین و سیمین.

پرایس، کریستین. ۱۳۶۴٫ تاریخ هنر اسلامی. ترجمۀ مسعود رجب‌نیا. تهران. علمی و فرهنگی. چاپ دوم.

پینگ، لیوجی. ۱۳۷۳٫ معماری اسلامی در چین. ترجمۀ مریم خرم. تهران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. چاپ اول.

جی. دوری، کارل. ۱۳۶۸٫ هنر اسلامی. ترجمۀ رضا بصیری. تهران. یساولی. چاپ دوم.

رهنورد، زهرا. ۱۳۷۸٫ حکمت هنر اسلامی. تهران. سمت. چاپ اول.

سوسور، فردینان‌دو. ۱۳۷۸٫ دورۀ زبان‌شناسی عمومی. ترجمۀ کورش صفوی. تهران. هرمس.

کتاب مقدس: عهد عتیق و عهد جدید. ۱۳۸۰٫ ویلیام گلن و هنری مرین. ترجمۀ فاضل‌خان همدانی. تهران. اساطیر. چاپ اول.

کونل، ارنست. ۱۳۵۵٫ هنر اسلامی. ترجمۀ هوشنگ طاهری. تهران. توس.

کیانی، محمد یوسف. ۱۳۷۴٫ تاریخ هنر معماری ایران در دورۀ اسلامی. تهران. سمت. چاپ اول.

گیدیون، زیگفرید. ۱۳۸۳٫ فضا، زمان، معماری. ترجمۀ منوچهر مزینی. تهران. علمی و فرهنگی.

مهدوی‌نژاد، محمد جواد. ۱۳۸۱٫ «هنر اسلامی در چالش مفاهیم معاصر و افق‌های جدید». هنرهای زیبا. شماره۱۲٫

نصر، حسین. ۱۳۷۵٫ هنر و معنویت اسلامی. ترجمۀ رحیم قاسمیان. تهران. دفتر مطالعات دینی هنر. چاپ اول.

نقی‌زاده، محمد. ۱۳۸۲٫ «ویژگی‌ها و مبانی زیبایی‌شناسی در هنر اسلامی». نامۀ فرهنگستان علوم. شماره۲٫

وایه، گاستون. ۱۳۶۳٫ هنر اسلامی در سده‌های نخستین. ترجمۀ رحمان ساوجی. گیلان. چاپ مسطح چاپخانۀ گیلان. چاپ اول.

هسپرز، جان و اسکراتن، راجر. ۱۳۷۹٫ فلسفۀ هنر و زیبایی‌شناسی. ترجمۀ یعقوب آژند. تهران. دانشگاه تهران.

هیلن براند، رابرت .۱۳۷۷٫ معماری اسلامی. ترجمۀ ایرج اعتصام. تهران. پردازش و برنامه‌ریزی شهری. چاپ اول.

Arnold, Sir Thomas.1965. Painting in Islam, a study of the place of pictorial art in muslim culture. Dover publications.

Atasoy, Nurban & Babnassi, Afif & Rogers, Michel. 1990. The Art of Islam. nesco(text)_ Flammarion.(Publication).

Aston, Elaine & Savora, George. 1991. Theatre as Sign-System: A Semiotics of Text and Performance. London. Routledge Press.

Dictionnaire Encyclopediqe Quillet. 1934. Authors: Aristide Quillet; Raoul Mortier; Editions Quillet , Publisher: libr. Aristide Quillet Paris.

Eliad, Mircea. 1987. Encyclopedia of Religion (Vol 6). New York. MacMillan.

Encyclopedia of World Art (Vol V.III). 1963. London. McGraw-Hill Book Company.

Graber, Oleg. 1987. The Fromation of Islam Art. New Haven and London. Yale University.

Grand Larousse Encyclopedique (En dix Vilumes) (Vol 6). 1962. Auge Gillon Endix Vilumes. Paris. Librairie Larousse.

Hoag, JohnD. 1979. Islamic Architecture (Academy Editions). London. Faber and Faber & Elacta .

Koch, Ebba. 1991. Mughal Architecture. An Outline if Its History and Development 1526-1858. Prestel. New Delhi.

Pinder-Wilson, Ralph H. 1985. Studies in The Islamic Art. London.

The dictionary of Art, vol. 16, in Thirty Four Volums, Edited by Jane Turner, 1996. Groves Dictionary Inc. New York.

Talbot rice, David. 1986. Islam Art. London. Thomes and Hudson Press (H&D)Vernoit. Vernoit, Stephen (Editor). 2000. Discovering Islamic Art; Scholars, Collectors and Collections 1850-1950. Publisher: I. B. Tauris.